مطالعه ی ریتون های هخامنشی با توجه به مناسک نوشیدنی های آیینی

از راه های مطالعه ی اشیاء هنری در نظر گرفتن آن ها به عنوان پدیده های فرهنگی است . با چنین رویکردی دیگر تنها تحلیل انتزاعی و شکلی از ساخته ی هنری مورد نظر نخواهد بود بلکه معنای حاصل از آن در رابطه با دیگر پدیده ها مهم تلقی می شود و اثر هنری دربافت فرهنگی خود مورد مطالعه قرار می گیرد . زمانی که اثر هنری در مطالعات تاریخ هنر به شکل سندی تاریخی از یک فرهنگ در نظر گرفته می شود منظور آیکونولوژی است . در این نوع مطالعه ، دانش برگرفته از دیگر حوزه های پژوهش از جمله تاریخ اجتماعی ، دین ، فلسفه و سیاست به کار گرفته می شود (واکر و چاپلین 1383) چراکه دستیابی به محتوای معنایی اثر مورد نظر است و برای رسیدن به چنین هدفی در زمینه ی مطالعات تاریخ هنر رویکرد نمادشناختی می تواند یکی از رویکردهای مورد استفاده باشد که پژوهش پیش رو از آن بهره برده است . از آنجایی که در تحقیق حاضر ریتون های هخامنشی با توجه به مناسک نوشیدنی های آیینی مورد مطالعه قرار گرفته اند ، نوشیدنی یا نوشیدنی های آیینیِ موجود در جهان هخامنشی و مناسک مرتبط با آن مهم تلقی می شوند . هخامنشیان که از جمله اقوام آریایی بودند در گذشته های دور با اقوام پیش هندوایرانی و در زمانی بسیار دورتر با هندواروپاییان پیوندهای فرهنگی داشتند . به همین جهت در "مطالعه ی ریتون های هخامنشی با توجه به مناسک نوشیدنی های آیینی" ناگزیر باید نگاهی کوتاه بر فرهنگ هندواروپایی داشت و باورهای موجود میان این اقوام را در مورد نوشیدنی آیینی و ظرف حاوی آن مورد مطالعه قرار داد . این امر تفحص در اسطوره های هندواروپایی را الزام آور می سازد چرا که در نظام اعتقادی و باورهای کهن اقوام هندواروپایی نوشیدنی جاودانگی و ظرف حاوی آن بیشترین و با اهمیت ترین اسطوره ها را به خود اختصاص داده اند و این در حالی است که طبق نظریه ی اسطوره – آیین گرایی ، اسطوره و آیین با هم عمل می کنند و نمی توان این دو را از هم جدا کرد . اسطوره ها و آیین های خاصِ مرتبط با آشامیدنی های آیینی را در نظام اعتقادی هندواروپاییان می توان نمادهایی در نظر گرفت که نه فقط با هم بلکه با نمادهایی دیگر در ارتباط هستند و از خلال این رابطه تولید معنا می کنند و نظامی نمادین را به وجود می آورند که نهایتاً بر ساختار جوامع این اقوام از جمله جامعه ی هخامنشی قابل تعمیم است . برای رسیدن به چنین تحلیلی در این مطالعه ، ریتون یا ساغر هخامنشی نیز نمادی در نظر گرفته شده که وسیله ای برای دستیابی به معنا است . معنایی که در پیوند میان این نماد با دیگر نمادها یعنی مناسک نوشیدنی جاودانگی یا هوم تولید می شود . ریتون ها از جمله جام هایی هستند که قسمت قدامی آن ها به شکل یک جانور است . این جام ها در دوره ی هخامنشی کاربرد داشتند و در سرتاسر قلمرو پهناور هخامنشی ساخته می شدند . در این پژوهش از ریتون های هخامنشی با عنوان ساغرهای کله حیوانی و ساغرهای شاخی یاد شده است که البته در برخی از ساغرهای گروه دوم قسمت شاخی مبدل به مخروط یا استوانه ای شده که با زاویه ی نزدیک به نود درجه به بخش تنه یا سر جانور متصل شده است . ساخت و استفاده از این نوع ظروف پیش از حکومت پارسیان چه در ایران آن روزگار و چه در میان همسایگان ایران سابقه داشته است . پس از هخامنشیان سنت ساخت ریتون ها متوقف نمی شود به طوری که سبک ساغرهای شاخی هخامنشی در ساخت ساغرهای شاخیِ زمان اشکانی بسیار تأثیر می گذارد به گونه ای که شاید بتوان دوره ی اشکانی را اوج ساخت چنین ساغرهایی دانست. اگرچه تولید ریتون ها تنها تا پایان دوره ی ساسانی ادامه پیدا می کند و در دوره ی اسلامی نشانی از ساخت این آثار در دست نیست اما چنین به نظر می رسد که آیین های مرتبط با هوم ، بدون در نظر گرفتن محتوی جام و با تغییرات مقتضی زمان ، در دوره ی اسلامی همچنان به حیات خود ادامه داده اند . 1-2- بیان مسأله (تعریف موضوع پژوهش) از مهم ترین مراحل بررسی یک ساخته ی هنری جستجو جهت دریافت معنی یا معناهای نهفته در اثر است که به شناخت مشخصه های فرهنگی ، ملی و مذهبیِ شکل گرفته در دوره های تاریخی و فرهنگی می پردازد . با چنین نگاهی در واقع پژوهشی در مبانی بنیادین باورهای یک ملت ، دین یا فلسفه ی یک مردم انجام می گیرد که داشتن رویکرد نمادشناختی جهت دستیابی به این مهم مدد رسان است . بر این اساس ریتون های هخامنشی نمادهایی هستند که بدون در نظر گرفتن بافت فرهنگی ، اجتماعی-سیاسی و آیینی در دوران هخامنشی قابل تفسیر نیستند . چراکه این نمادها تنها در رابطه با دیگر نمادها یا نظام های نمادین دارای معنا می شوند . از این رو مطالعه ی ریتون های هخامنشی که در شکل ، جنس و اندازه های گوناگون باقی مانده اند ، با مطالعه ی تاریخ ، باورها و مهمتر از همه آیین های مرتبط با هوم در پیوند قرار می-گیرد . 1-3- اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش رویکرد نمادشناختی در مطالعات هنری ایران چندان مرسوم نیست . این پژوهش جهت گشودن بابی نو در نگرش بر آثار هنری و نزدیک تر ساختن حوزه های آیینی – دینی با آثار حائز اهمیت است . در واقع این نوع مطالعه سبب می شود بخشی از جنبه ی مادی فرهنگ یعنی ساخته ی هنری با بخش ایدئولوژیک آن که همانا باورها ، عقاید و دین است در پیوند قرار گیرد . بنابراین امید است پژوهش حاضر به عنوان الگویی جدی در بررسی آثار هنری ایران و بالتبع تاریخ هنر به کار گرفته شود . 1-4- اهداف پژوهش هدف اصلی از این پژوهش مطالعه ی ریتون های هخامنشی در بافت فرهنگی آن روزگار در پیوند با آیین های هوم بوده است . در کنار این اصل به چگونگی بقای برخی از این آیین ها در دوره ی اسلامی نیز اشاره می شود . 1-5- چارچوب نظری پژوهش این پژوهش مطالعه ای بنیادین است که از رویکرد نمادشناختی بهره می برد . آنچه در این نگاه مهم تلقی می شود رسیدن به یک تحلیل ساختاری است . اینکه شبکه های معنایی چگونه از خلال نمادها شکل می گیرند و چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند . رویکرد نمادشناختی از آراء فرهنگ گرایانی چون کلیفورد گیرتز و ویکتور ترنر بسیار بهره می برد . در این نگاه هر چیزی می تواند نماد در نظر گرفته شود برای مثال یک شیء یا یک آیین . در واقع نمادها وسیله ای برای دستیابی به معنا تلقی می شوند . 1-6- روش پژوهش این تحقیق از روش اسطوره شناسی تطبیقی نو مبتنی بر آراء ژرژ دومزیل بهره برده است . دومزیل در نظام اعتقادی هندواروپاییان اعم از شاخه ی غربی یا شرقی ، ساختاری را یافت که نه تنها در اسطوره های آنان قابل ملاحظه بود بلکه در ساختار اجتماعی این جوامع نیز مشاهده می شد . از نظر او این ساختار یا کارکرد سه گانه همان سه گانگی نهادهای اجتماعی « شهریاری» ، «جنگاوری» و «کشاورزی» است که با سه ایزد یا ایزدان سه گانه ی اصلی در نظام دینی اقوام هندواروپایی مطابقت دارد . 1-7- قلمرو مکانی پژوهش در این پژوهش آنچه به عنوان قلمرو مکانی اصلی به منظور مطالعه ریتون های هخامنشی در نظر گرفته شده ایران فرهنگی است . 1-8- قلمرو زمانی پژوهش قلمرو زمانی این مطالعه در مورد ریتون های هخامنشی قرن6 و 4 پیش از میلاد است اما با توجه به اینکه به پیشینه و استمرار سنت ساخت ریتون ها اشاره شده است ناگزیر به دوره های قبل و بعد از هخامنشی یعنی هزاره ی اول پیش از میلاد تا قرن 7 میلادی نیز اشاراتی شده است . همچنین از آنجایی که به فرهنگ هندواروپایی و ارتباط فرهنگی میان برخی اقوام اشاره شده است به ناچار از زمان های دورتر یعنی 5000 پیش از میلاد و نیز زمان های نزدیک تر در دوره ی اسلامی سخن به میان آمده است . 1-9- روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه ---------------------------- 1-10- ابزارهای گردآوری داده ها به منظور گردآوری داده ها از روش کتابخانه ای ، فیش برداری و منابع الکترونیکی استفاده شده است . 1-11- روش تجزیه و تحلیل داده ها این پژوهش در تجزیه و تحلیل داده ها رویکردی کیفی دارد . 1-12- محدودیت های پژوهش عدم دسترسی به برخی منابع از جمله محدودیت های پژوهش حاضر بوده است . 1-13- شرح واژه ها و اصطلاحات به کار رفته در پژوهش زمانی که اثر هنری در مطالعات تاریخ هنر به شکل سندی تاریخی از یک فرهنگ در نظر گرفته می شود منظور آیکونولوژی است . در این نوع مطالعه ، دانش برگرفته از دیگر حوزه های پژوهش از جمله تاریخ اجتماعی ، دین ، فلسفه و سیاست به کار گرفته می شود چراکه دستیابی به محتوای معنایی اثر مورد نظر است .